Carlos Fara: "Samenlevingen raken gepolariseerd als ze geen andere keus hebben."

Wat zijn de belangrijkste factoren die het huidige verkiezingsproces bij deze tussentijdse parlementsverkiezingen bepalen?

Er is één aspect dat te maken heeft met concrete doelstellingen die de publieke opinie waardeert: het terugdringen van de inflatie en een klimaat van relatieve stabiliteit, wat natuurlijk meer gemoedsrust brengt met betrekking tot gezins- en persoonlijke planning. Moed wordt ook positief gewaardeerd, als een eigenschap van iemand die besloot een ingrijpende verandering door te voeren door te doen wat hij tijdens de campagne beloofde, ongeacht de details. Het lijkt mij dat de regering in anderhalf jaar tijd een zeer aanzienlijke hoeveelheid pragmatische lessen heeft geleerd. Daarom is ze erin geslaagd twee van de grote vragen die rezen correct te beantwoorden: wat zou er gebeuren met de bestuurbaarheid van Argentinië – rekening houdend met de aanvankelijke zwakte – en de andere kwestie was de controle over de straten. Ze was in beide opzichten succesvol, tegenover een politiek systeem dat op 10 december 2023 arriveerde, geschokt door de nieuwigheid.

-En welke aspecten van de huidige regering beschouwt u als het meest kwetsbaar of het meest gebrekkig?

Het lijkt me dat de confronterende en agressieve stimuleringsmaatregelen problemen beginnen te veroorzaken voor de regering. Wat ooit een wat ouderwetse eigenschap leek, is een verzadiging in de publieke opinie geworden. Ik denk dat het soms aan timing ontbreekt bij kwesties die bij het grote publiek gevoelig liggen: de universiteitskwestie, pensioenen, arbeidsongeschiktheid of het Garrahan Ziekenhuis. Dingen die deel uitmaken van het culturele erfgoed van het historische Argentinië. Aan de andere kant beginnen er grenzen te ontstaan aan het economisch herstel van de volks- en middenklasse. Dat zorgt voor ophef. Dit roept grote vraagtekens op, want in de afgelopen 42 jaar gingen alle succesvolle desinflatoire processen gepaard met een eerste fase van expansie van de massaconsumptie, waardoor de natuurlijke maatschappelijke kosten in dergelijke omstandigheden konden worden gecompenseerd. Het Austral Plan, de convertibiliteit en het economisch herstel onder Roberto Lavagna waren politiek deugdzaam: ze verlaagden de inflatie, voerden aanpassingen door en verhoogden de consumptie. Ongeacht de bbp-groei dit jaar, is het duidelijk dat deze "consumptiehausse" voorlopig niet plaatsvindt.

Wat staat er naast de parlementszetels op het spel bij deze parlementsverkiezingen?

De regering staat voor een grote uitdaging: het verslaan van het Kirchnerisme, zodat er in de tweede helft van haar ambtstermijn geen twijfel meer bestaat over haar bestuurbaarheid. Vooral als het Kirchnerisme in de provincie Buenos Aires zou winnen, zouden de markten in opstand komen. Ook de publieke steun voor de regeringspartij zal de markten ervan overtuigen dat de regering de hervormingen die zij nodig acht, kan blijven doorvoeren. Het zal ons ook in staat stellen te zien in hoeverre de samenleving de omvang van de aanpassingen en de verandering in het economische systeem die de president voorstelt, tolereert.

- Hoe is het pragmatisme waar u op doelt verenigbaar met de sterk ideologische component van het libertarische discours?

Deze kwestie onderstreept de nuances en flexibiliteit van de regering, die zeer ambitieus begon met de "Omnibuswet" en moest onderhandelen en haar omvang, verwachtingen en reikwijdte moest inperken om de goedkeuring van de "Grondwet" te verkrijgen. Uiteindelijk heeft de realpolitik ertoe geleid dat de regering minder ideologisch moest zijn dan aanvankelijk misschien werd beoogd.

-Hebben de interne conflicten binnen de Milei-beweging over de samenstelling van de kandidatenlijsten, tussen Karina Milei en Santiago Caputo, hiermee te maken?

- Zoals altijd in dit soort gevallen, is er een machtsstrijd over wie de sleutel tot de magische formule in handen heeft, of wie het genie achter het succes is. Dat gezegd hebbende, zie ik geen ideologisch verschil, maar eerder een machtsconcept. Karina en de Menems geloven dat ze een partij nodig hebben die een electoraal instrument is met territoriale capillariteit, dat wil zeggen burgemeesters, raadsleden, provinciale wetgevers, enzovoort. Anders is het erg moeilijk om een werkende basis te creëren buiten sociale media, die in 2023 erg belangrijk waren, maar dat betekent niet dat ze dat voor altijd zullen blijven. Binnen dit kader is er de kwestie van "duidelijke minderheden", waarbij het niet nodig is om grote groepen kiezers te hebben; in een context van fragmentatie is het eerder belangrijk om ervoor te zorgen dat de grootste minderheid zegeviert. Los daarvan is er de discussie over de vraag of de regeringspartij kandidaten moet voordragen in de provincies waar vervroegde verkiezingen zijn gehouden. Santiago Caputo zei nee, omdat dat impliceert dat de gouverneurs, wier steun de regering ook na december nodig zal blijven, zich van haar vervreemden. Ondertussen eist de basis, vanuit een realpolitik-perspectief, dat er concurrentie bestaat. Degenen die burgemeester, raadslid of gouverneur willen worden, kunnen niet te horen krijgen: "Doe niet mee." In die zin moet de overheid haar eigen achterban beheren.

Voorziet u een herinrichting van het politieke systeem? In welke richting zou dat gaan?

Dit is een kwestie die al een tijdje wordt voorspeld. Kijken we bijvoorbeeld naar de presidentsverkiezingen van 2015, dan was Sergio Massa de leider van de op twee na grootste partij in de Argentijnse geschiedenis. En in 2023 werd dat record behaald door Patricia Bullrich. Ik bedoel, het politieke systeem is meer gefragmenteerd dan ooit en is altijd op zoek naar alternatieven buiten de twee belangrijkste coalities, ongeacht welke dat ook mogen zijn. We bevinden ons in een staat van schuiven en onderhandelen: veel van wat we in oktober zien, is een momentopname van een samenleving die geneigd is zich te heroriënteren op basis van veranderende omstandigheden en nieuwe coalities die ontstaan.

- Men denkt vaak dat parlementsverkiezingen ons helpen om aan polarisatie te ontsnappen. Dat lijkt echter niet te gaan gebeuren...

- Er zal polarisatie zijn. De vraag is hoe gepolariseerd het electoraat is. Ik leg twee feiten uit: in Buenos Aires waren de verkiezingen niet gepolariseerd. Als je de stemmen voor Kirchnerisme en La Libertad Avanza optelt, is dat 57%. De resterende 43% ging naar andere stromingen. Bovendien, zonder de gebeurtenissen in Formosa en Salta mee te rekenen, bedroeg in de andere vijf provincies waar vervroegde verkiezingen plaatsvonden, de gecombineerde stemmen voor de eerste en tweede partij gemiddeld 63%.

Is er sprake van een representatiecrisis, die zich onder meer uit in een lage opkomst bij verkiezingen? Hoe kunnen we dit fenomeen waarnemen?

- Dat klopt zeker. Ik denk dat er sprake is van een zekere mate van verslechtering van de representatie. Er gaan minder mensen stemmen dan normaal. Er is een fenomeen van burgermoeheid dat in verschillende delen van de wereld zichtbaar is. Nu, in 2001, was er een crisis in de representatie die een grote capaciteit voor maatschappelijke respons van de bevolking aantoonde. Destijds was het aantal blanco stemmen erg hoog. Aan de andere kant, wanneer mensen thuisblijven en niet gaan stemmen, is er een grotere mate van verslechtering van de representatie. We moeten ons dan ook afvragen of het politieke systeem belangrijk is in het leven van mensen die het gevoel hebben dat ze het "zelf moeten redden" omdat ze geen antwoorden van de politiek krijgen.

-Kunnen we aansluiten bij wat u suggereert over de maatschappelijke reactie op tokenkandidaten?

- Ja, zonder twijfel. Burgers over de hele wereld zijn meer geboeid door de effecten van sociale media. Daardoor is ook de politiek meer geboeid. Wat we dus zien is veel spektakel, heen-en-weer gepraat dat te maken heeft met de codes van de politiek, maar niets met de belangen van de samenleving.

Welke kenmerken van de Argentijnse politiek komen tot uiting in de verkiezingscampagne?

-In lijn met een wereldwijd fenomeen leven we in een meer gefragmenteerde samenleving, met minder gemene delers dan ooit tevoren. Dit is de reden waarom er sprake is van grotere electorale fragmentatie, wat het lastiger maakt om consensus te bereiken. Tegelijkertijd is er een aanzienlijke beperking ten aanzien van de mate waarin dit aanbod de nuances van de samenleving daadwerkelijk weerspiegelt. Er bestaat een, naar mijn mening onjuiste, tendens om te denken dat mensen stemmen op wat politici doen of zeggen. In werkelijkheid kiezen kiezers op basis van wat zij het minst slecht vinden.

-In een recent artikel betoogde u dat de huidige maatschappij gekenmerkt wordt door "dwangmatig gedrag". Waar doelt u precies op?

Ik heb het over samenlevingen die veel impulsiever handelen, gebaseerd op de prikkels die ze ontvangen, op zeer korte termijn en afhankelijk van omstandigheden. Vanuit dit perspectief, en in tegenstelling tot wat velen denken of zouden willen denken, lijkt Milei meer op wat wij als samenleving zijn; hij is een gevolg van de samenleving, niet de oorzaak ervan. Het politieke leiderschap dat zegeviert, is het leiderschap dat het meest op de samenleving lijkt in symbolische en emotionele zin. Het vertegenwoordigt diepgaand wat de samenleving in psychologische zin is. Elk leiderschap is zeer representatief geworden voor een specifieke situatie.

-En wat zijn in dit verband de grootste uitdagingen voor de oppositie?

De oppositie heeft de verkiezingen niet verloren met een politiek alternatief voor de status quo. Ze deden dat met een buitenstaander. Daarom is het logisch dat de crisis zich in alle politieke kringen manifesteert. Aan de andere kant worstelt de oppositie niet zozeer met het begrijpen van het Milei-fenomeen, maar eerder met de vraag wat ermee aan te vangen. Twintig jaar lang waren we gewend commentaar te leveren op, kritiek te leveren op of steun te betuigen aan het Kirchner-narratief. Nu is Milei gearriveerd met een nieuw narratief. In deze context, gezien het feit dat Together for Change, de PRO (Progressieve Partij van Argentinië), het radicalisme en zelfs het peronisme zelf niet meer zullen zijn wat ze ooit waren, vereist het bouwen aan een alternatieve optie de opkomst van nieuw leiderschap, een alternatief narratief, en niet louter een kracht van ontkenning of kritiek. Totdat dat tevoorschijn komt, gezien het puin dat de vorige status quo heeft achtergelaten, zal het lang duren.

Wat gebeurt er met politieke gematigdheid? Vraagt de maatschappij er niet om, of weten leiders niet hoe ze de maatschappij vanuit die positie moeten benaderen?

Dat is een goed punt. Ten eerste moeten we rekening houden met angsten. Als de meerderheid van het land bang is dat Kirchner weer aan de macht komt, is de neiging tot polarisatie groter. Ten tweede denk ik dat samenlevingen niet polariseren omdat ze dat willen, maar omdat ze vaak geen andere keuze hebben. Dit gebeurt wanneer ze niets aantrekkelijks vinden in het midden. Maar tegenwoordig begint elke politieke ruimte, behalve de polen, met een fout: het gebruik van het woord "gematigdheid". Het is een idee dat niet goed in de pers komt. Daarin schuilt het probleem van het construeren van een alternatief narratief dat niet valt in de logica van te zeggen dat het geen deel uitmaakt van de extremen. Ik denk dat het kan worden opgebouwd door die tweedeling te overwinnen. Bovendien heeft het weinig zin om concepten te gebruiken die geen krachtige aantrekkingskracht hebben op zeer geagiteerde kiezers, aangetrokken door imago-impact en de huidige communicatieprikkels in de wereld van sociale media. We zullen zien wat de samenleving zegt bij de verkiezingen in oktober.

Carlos Fara, politicoloog, is al veertig jaar actief als adviseur op het gebied van publieke opinie, verkiezingscampagnes en overheidscommunicatie. Hij nam deel aan meer dan 200 verkiezingscampagnes in Argentinië en Latijns-Amerika en is auteur van diverse wetenschappelijke boeken over dit onderwerp. Hij is tevens een fervent en enthousiast volger van televisieseries, literaire publicaties en trends op sociale media.

Denkend aan twee veelbesproken boeken van Giuliano da Empoli, lijkt het politieke landschap te evolueren in hetzelfde tempo als "De ingenieurs van de chaos" en "De tovenaar van het Kremlin". Hoe ziet u de rol van politieke adviseurs vandaag de dag?

"The Engineers of Chaos" is een uitstekend boek, maar het weerspiegelt niet alles wat er in de politiek gebeurt. We moeten de werkelijke impact van deze specialisten gaan inschatten, omdat er onvoldoende professionaliteit of technische en financiële middelen zijn om campagnes te ontwikkelen met zoveel "microchirurgie". Ik geloof wel dat er fenomenen zijn die zich vaak op nationaal niveau voordoen. Aan de andere kant is er een culturele tendens om adviseurs te waarderen als bezitters van magische formules. Dit gebeurt ook in de zakenwereld en in de entertainmentindustrie. Maar deze nieuwe formule betekent niet dat het een nieuwe standaard is.

-Wanneer werkt deze formule?

- "Together for Change" werkte uitstekend met de inzet van big data, kunstmatige intelligentie en microsegmentatie. Toen de economische crisis van 2018 toesloeg, werkte dat allemaal niet. Tegelijkertijd denk ik dat de toegenomen personalisatie in de politiek de afgelopen 30 jaar hand in hand ging met de sterrenstatus van bepaalde consultants. De "spin doctors", zoals de Spanjaard Toni Aira ze in zijn boek noemt. Daarin bespreekt hij verschillende consultants die in verschillende delen van de wereld veel macht hadden en politieke strategen en exegeten werden van de regeringen waarin ze zitting hadden. Deze machtsconcentratie leidt ertoe dat je overal vijanden zoekt. En dat loopt altijd slecht af.

-Zijn er in Argentinië adviseurs, exegeten of mensen die de macht concentreren?

Ik denk dat we rekening moeten houden met enkele verschillen. Een zeer gewaardeerde professional als Jaime Durán Barba, die een aanzienlijke impact had op de strategie en communicatie van een regering, was geen machtsbeluste man. Santiago Caputo's geval is anders: hij is niet alleen een groot strateeg, maar tegelijkertijd zet hij zich openlijk in voor het regeringsproject en vergaart hij ook macht. In ons land zijn we dit niet gewend, want in Argentinië, waar men gewend is aan politieke partijen, is het uiteindelijk de politiek die de doorslag geeft. Maar er is nog iets anders: wanneer ongekende successen worden behaald, is er een tendens in de markt en de media om te proberen te achterhalen wie het genie was dat iets heeft bereikt dat ondenkbaar leek.

-Was er een genie in het Argentijnse geval?

Als een verkiezing gewonnen wordt, komt dat doordat iemand dingen zag die anderen niet zagen. In dit geval was het een roekeloze, gewaagde gok, en het resultaat was behaald. De kernvraag is in hoeverre een consultant denkt dat zijn genialiteit eeuwig is. Een strategisch succes is zonder twijfel de vrucht van genialiteit. Dan helpen de fouten van tegenstanders. Het probleem is dat je denkt dat je een formule hebt die eindeloos herhaald kan worden, omdat je een "nieuw normaal" betreedt. Maar elke twee jaar veranderen de scenario's, en die kunnen flink veranderen, waardoor de briljante formule van dat moment mogelijk niet meer klopt. Daarom moeten politieke processen op de middellange en lange termijn worden geanalyseerd.

Carlos Fara is politiek adviseur en sinds 1991 voorzitter van Fara Veggetti. Hij houdt zich al 39 jaar bezig met politiek advies. Als specialist in publieke opinie, verkiezingscampagnes en overheidscommunicatie heeft hij diverse prijzen gewonnen. Hij was voorzitter van de Latijns-Amerikaanse Vereniging van Politieke Adviseurs (ALaCoP) en de Argentijnse Vereniging van Politieke Adviseurs (AsACoP), en is momenteel voorzitter van de Internationale Vereniging van Politieke Adviseurs (IAPC). Hij is de auteur van het eerste Spaanstalige boek over dit vakgebied, "How to be a political consultant?" (2018).

Een project : het afmaken van mijn roman over een politiek adviseur.

Een uitdaging : helpen nieuw leiderschap te creëren voor de 21e eeuw.

Een droom: dat mijn roman een film of serie wordt onder regie van Tarantino.

Een leider : Konrad Adenauer.

Een held : Manuel Belgrano.

Een herinnering : De eerste keer dat ik mijn dochter in mijn armen hield.

Een maaltijd : barbecue met vrienden

Een drankje: rode wijn en champagne

Een film : The Citizen.

Een boek: Anatomie van een moment, van Javier Cercas.